سناریوهای حضور خاتمی در انتخابات ریاست جمهوری

عصر ایران - با اعلام رسمی  حضور سید محمد خاتمی در انتخابات آتی ریاست جمهوری پازل رقابت آتی کم کم دارد شکل را به خود می گیرد اما هنوز این جورچین ، تصویر نهایی خود را نیافته است زیرا از یک سو ، تا کنون مشخص نیست که از جناح اصولگرا چه کسی یا کسانی ( احتمالا غیر از رییس دولت نهم) پای در عرصه رقابت خواهند گذاشت و از دیگر سو ، هنوز گمانه زنی ها درباره ادامه حضور یا کناره گیری خاتمی از انتخابات وجود دارد.

بنابراین تحلیل های مربوط به انتخابات آتی ریاست جمهوری نمی تواند شکل قطعی به خود بگیرد و گفته ها و نوشته ها بیشتر حول تخمین ها و گمانه ها دور می زند.

تا کنون و در حالی که کمتر از 4 ماه دیگر انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری در کشور برگزار خواهد شد، آرایش انتخاباتی جناح اصلاح طلب در ظاهر جلوتر از جناح اصولگرا شکل گرفته است و در حالی که اصلاح طلبان تا کنون با 3 " ژنرال" خود پای در عرصه رقابت گذاشته اند (خاتمی ،کروبی و موسوی) جناح حاکم هنوز تقیدی برای شفاف کردن موضع انتخاباتی خود احساس نکرده است.

 در چند ماه گذشته مهم ترین بحث رسانه ها و فعالان سیاسی موضوع حضور سید محمد خاتمی در انتخابات آتی ریاست جمهوری بوده است که با اعلام حضور رسمی وی در 20 بهمن ماه شکل عملی به خود گرفت.

فشاری که از سوی رسانه ها ( اصلاح طلب و اصولگرا) حول موضوع تعیین تکلیف حضور خاتمی بود،  نشانه حساسیت جامعه ایرانی به مقوله حضور رییس جمهور سابق در صحنه است.

آیا خاتمی می ماند؟

با اعلام حضور خاتمی در صحنه انتخابات آتی ریاست جمهوری تحولاتی در عرصه اجتماع و کنشگران سیاسی و رسانه ای در 10 روز گذشته به وقوع پیوسته است که نیازمند توجه و تحلیل دقیق از سوی کنشگران عرصه سیاست به ویژه اصلاح طلبان و شخص خاتمی است.

اصلاح طلبان امیدوار بوده و هستند که حضور خاتمی در عرصه ، واجد یک کنش مشترک اجتماعی در قالب ایجاد حس " رای دادن به خاتمی" (همچون دوم خرداد 1376) گردد و این سناریو مطلوب ترین سناریویی است که طرفداران رییس جمهور سابق امید به تکرار آن را دارند.
اما باید متذکر شد که این انتظار ( لااقل تا مقطع کنونی) برآورده نشده است. اعلام کاندیداتوری خاتمی در 10 روز گذشته منجر به واکنش های متفاوت و گاه متضادی شده است که در آن از حمایت بی شائبه از بازگشت رییس جمهور سابق به مسند ریاست قوه مجریه تا تهدید به "حذف" را در بر می گیرد.
با این حال مشکل اصلی اینجاست که اعلام حضور خاتمی نه در میان جناح اصلاح طلب و نه در میان قاطبه مردم تحرک و "واکنش های سراسر مثبت" ایجاد نکرده است.

این نکته ای  است که فعالان سیاسی اصلاح طلب ( به ویژه طرفداران خاتمی) باید روی آن اندیشه کرده و به سادگی از کنار آن نگذرند.
هر چند که خاتمی در هر حال پتانسیل رأی بالایی دارد ، اما برای فردی مثل او که مجموعاً 42 میلیون رأی در دو انتخابات گذشته ریاست جمهوری به دست آورده است ، "برد با هر میزان رأی" الزاماً نمی تواند یک برد سیاسی باشد.

از سوی دیگر اصلاح طلبان باید متوجه باشند که سیگنال های دریافتی در چند روز گذشته و پس از اعلام کاندیداتوری سید محمد خاتمی در انتخابات پیش رو، تنها نیمی از موانع و مشکلات حضور اصلاح طلبان درانتخابات آتی است و نیم دیگر ماجرا که چگونگی برگزاری و رفتار شورای نگهبان است ، هنوز به طور دقیق مشخص نیست .

اما نکته ای که می توان با قاطعیت درباره آن سخن گفت این است که اصلاح طلبان به خوبی واقفند که تنها در صورتی می توانند با قطعیت به  پیروزی خاتمی در انتخابات آتی امیدوار باشند که  حمایت قاطبه مردم و رای بالای آنها پیروزی رییس جمهور سابق را تضمین کند .در حالی که نشانه های این قطعیت نیز همان طور که اشاره شد چندان محسوس نیست (و یا لااقل از اکنون قابل مشاهده نیست).

بنابراین خاتمی باید خود را برای رقابتی آماده کند که بسیار پیچیده بوده و مجموعه احزاب و تشکل های حامی اش کمترین میزان کنترلی بر نحوه برگزاری و نظارت بر آن را ندارند. از سوی دیگر تا کنون یک موج اجتماعی نیز ایجاد نشده است ؛ موجی که به تعبیر خود خاتمی می تواند "باطل السحر دسیسه های انتخاباتی و مهندسی های آن" باشد.

البته ایراد این سخنان به مفهوم دعوت رییس جمهور سابق به کناره گیری از عرصه نیست چرا که همه کنشگران عالم سیاست باید در اقدامات خود میزانی نیز " فاکتور" ریسک را دخیل بدانند و ریسک پذیر باشند ،اما این ریسک نباید حالت " قمار" به خود بگیرد.

در حالی که به نظر می رسد اصلاح طلبان حامی خاتمی پای سید را در عرصه ای می کشند که کمترین میزان کنترلی بر متغیرهای دخیل در آن ندارند.

سناریوهای پیش روی خاتمی

حال سوال اصلی این است که رییس جمهور سابق در برابر این موانع و برخی دیگر از موانع چه خواهد کرد؟

آیا خاتمی خواهد ایستاد و ریسک پیروزی یا شکست را خواهد پذیرفت ؟ یا اینکه به نقع یک کاندیدای دیگر از اردوگاه اصلاح طلبان کنار خواهد رفت؟

در این راستا رفتار انتخاباتی خاتمی پس از این را در قالب دو سناریوی "حضور" یا " کناره گیری " می توان ترسیم کرد:

1- حضور
در صورتی که رییس جمهور سابق با تمامی موانع و پیچید گی های پیش گفته در عرصه بماند ، تنها در صورتی نام او از فرایند انتخاباتی پیش رو از صندوق ها به عنوان فرد پیروز بیرون خواهد آمد که آرای او فاصله قابل ملاحظه ای با نامزد رقیبش داشته باشد .
برای این کار اصلاح طلبان حامی خاتمی نیازمند تحریک بدنه اجتماعی و آنچه که آن را " اکثریت خاموش " می خوانند ،برای رای دادن به خاتمی هستند. در این راستا و در جهت ایجاد یک موج اجتماعی ابزارهای اصلاح طلبان چندان موثر نیست ، اما اصلاح طلبان می توانند با کنش ها و رفتارهای خود ، رقیب اصولگرا را وادارند که به عنوان " فعال ما یشا ء  " ناخواسته کارهایی انجام دهد که سود آن به جیب اصلاح طلبان رود.

یکی از مواردی که می تواند به تبلیغ ناخواسته خاتمی بینجامد، تخریب خاتمی از بلندگوهایی است که منتسب به جناح حاکم است (که اتفاقا به نظر می رسد روزنامه کیهان در ماه های گذشته در این جهت حرکت می کند).

در این سناریو هر چه انگ های منتسب به خاتمی بیشتر باشد ،اکثریت خاموش و طبقات متوسط شهر نشین انگیزه بیشتری برای رای به رییس جمهور سابق خواهد داشت.چرا که وی به عنوان چهره اصلی " اپوزیسیون" دولت نهم شناخته خواهد شد و تئوری "بسیاری ممکن است از بغض دولت نهم به حب خاتمی روی آورند" می تواند شکل عملی به خود بگیرد.

اما تحرک بیشتر انتخاباتی اصلاح طلبان نیازمند محرک های دیگری نیز است. این محرک ها  در واقع برای تحریک هر چه بیشتر گروهی از اصلاح طلبان که خود را " اصلاح طلبان پیشرو یا ساختاری" می خوانند، می تواند موثر باشد.

در این راستا به نظر می رسد تیم تبلیغاتی خاتمی باید چند موضوع مورد انتقاد جناح اصلاح طلبان ساختاری را عنوان شعار انتخاباتی تعیین کنند. موضوعاتی چون حدود نظارت استصوابی و تغییر برخی قوانین و ... می تواند سوژه مناسبی برای جلب یا جذب طیفی از این نیروها باشد.این شعارها همچنین می توانند بخشی از بدنه جنبش های اجتماعی و دانشجویی را نیز به کمپین خاتمی جذب کند.

اما نکته در این جاست که با توجه به تجربه 8 ساله دولت اصلاحات تنها شعار نمی تواند تضمین گر حمایت بخشی از گروه ها و طرفداران اصلاحات ساختاری برای حمایت از رییس دولت اصلاحات باشد و اصلاح طلبان و شخص خاتمی باید در این راه و برای تضمین عملی کردن شعارها راه کارهایی را نیز ارایه دهند.اما با توجه با واقعیت های سیاسی جامعه ، مشکل بعدی این خواهد بوئ که به فرض پیروزی خاتمی ، اجرای این وعده ها و شعار ها بسیار مشکل و مشکل زا خواهد بود ؛ خاتمی در 8 سال ریاست جمهوری اش نیز در این خصوص موفق نبود.

از سوی دیگر در صورت حضور خاتمی در عرصه انتخابات پیش رو، اصلاح طلبان طرفدار رییس جمهور سابق باید تضمین هایی را درمورد کناره گیری دیگر کاندیداهای جناح اصلاح طلب دریافت کنند وبرای این کار باید وارد یک فرایند چانه زنی و بده بستان سیاسی با دیگر احزاب و گروه های درون طیف اصلاح طلب شوند.

نکته دیگری که اصلاح طلبان در صورت حضور خاتمی در عرصه انتخابات باید به آن توجه کنند اندیشیدن درباره سازوکارهای برگزاری یک انتخابات سالم است. در این راستا اصلاح طلبان باید با چانه زنی با نهادهای مجری و ناظر انتخابات ضرورت حضور ناظران انتخاباتی مورد تاییدشان را در تمامی مراحل و فرایند انتخابات و شمارش آرا ،به جریان حاکم بقبولانند.

بنابراین همانطور که اشاره شد حضور خاتمی در انتخابات پیش رو نیازمند رایزنی و چانه زنی اصلاح طلبان در چندین جبهه است .

2- کناره گیری خاتمی

سناریوی حضور خاتمی روی دیگری نیز دارد و آن روی دیگر سکه در واقع کناره گیری محمد خاتمی از عرصه انتخابات آتی ریاست جمهوری است.

بدین منظور به نظر می رسد که این کناره گیری در دو شکل می تواند انجام پذیرد:

- کناره گیری با قهر

-کناره گیری با توافق بر سر نامزدی جایگزین

در صورتی سناریوی کناره گیری با قهر انجام خواهد پذیرفت که اصلاح طلبان طرفدار خاتمی در دو جبهه شکست بخورند و مجبور شوند برای حفظ سرمایه اجتماعی خود از صحنه انتخابات کناره گیری کنند تا لااقل طرفداران خود را حفظ کنند.

شکستی که می تواند منجر به کناره گیری شود در دو جبهه می تواند محقق شود:
از سویی اگر اصلاح طلبان نتوانند در چانه زنی با نهادهای مجری و ناظر انتخابات برای تضمین برگزای یک انتخابات سالم موفق شوند و از سوی دیگر دیگر، کاندیداهای جناح اصلاح طلب حاضر به کناره گیری به نفع خاتمی نگردند.

در این صورت اصلاح طلبان طرفدار خاتمی چاره ای جز کناره گیری از انتخابات با برگزای یک کنفرانس خبری و تبیین مواضع سیاسی شان و اعلام رسمی دلایل کناره گیری به همراه انتقاداتی از ساختار حقیقی و حقوقی قدرت در کشور نخواهند داشت.
البته تحقق این سناریو همانطور که تجربه 12 سال اخیر نشان داده است ممکن است با واکنش های جناح اصولگرا مواجه شود و امکان یا امید بازگشت اصلاح طلبان طرفدار خاتمی به عرصه قدرت را به عنوان یکی از دونیروی اصلی جریان انقلاب اسلامی لااقل تا سال ها نا ممکن کند .
در این صورت اصلاح طلبان طرفدار خاتمی پس از تحقق سناریوی از منظر به حاشیه رانده شدن ، تفاوتی با برخی نیروهای سیاسی ملی – مذهبی و مشابه آنها نخواهند داشت.

اما کناره گیری خاتمی از عرصه می تواند شکل دیگری نیز داشته باشد و آن در صورتی می تواند باشد که رییس جمهور سابق و طرفدارانش با قبول" ادامه رقابت با شخصیتی دیگر از جناح اصلاح طلبان" کناره گیری کند.
تحقق این سناریو هم از سویی به چشم انداز وضعیت اجتماعی و سیاسی کشور در هفته ها و ماه های پیش رو منوط است و هم اینکه به چانه زنی های درون جناحی احزاب و شخصیت های جناح اصلاح طلب بستگی دارد.

در این راستا اما ذکر نکاتی چند ضروری به نظر می رسد:

نخست آنکه تجربه انتخابات مجلس هشتم نشان داد که طرفداران خاتمی و مردم و یا همان اکثریت خاموش مورد ادعای طرفداران خاتمی ،الزاما تقیدی در حمایت از نامزد یا نامزدهایی که تابلوی " مورد تایید خاتمی بودن" را بالا بده باشند ندارند.

در انتخابات مجلس هشتم لیست تهران ائتلاف اصلاح طلبان علی رغم آنکه عنوان یاران خاتمی را بر خود داشت مورد اقبال واقع نشد و مردم تهران و دیگر شهرها و روستاهای کشور ضرورتی در رای دادن به نامزدهای مورد تایید خاتمی ندیدند.

این امر نشان می دهد که سرمایه یا محبوبیت اجتماعی خاتمی بیش از آنکه سیستماتیک و قوام یافته باشد ، ریشه در شخصیت فردی خاتمی دارد و این سرمایه یا محبوبیت اجتماعی الزاما در آن حدی از بلوغ سیاسی و ارتباط ارگانیک نیست که حمایت خاتمی از نامزد یا ائتلافی از نامزدها تاثیری تعیین کننده در رای آوری آن شخص یا گروه داشته باشد.

دوم اینکه در صورت کناره گیری خاتمی به نفع یک کاندیدای دیگر از جریان اصلاح طلب ، ممکن است بخش قابل توجهی از آرای خاتمی نه در سبد اصلاح طلبان که در سبد نامزدهای موازی جریان اصولگرا (غیر از احمدی نژاد) برود.

با توجه به شرایط موجود که بخشی از آن در این نوشتار مورد اشارتی مختصر قرار گرفت ، باید گفت که انتخابات کنونی ، هرگز در مرحله تبلیغ و اجرا ، برای خاتمی یادآور دو انتخاباتی که در سال های76 و 80 تجربه کرد ، نخواهد بود ؛ حال آیا او نتیجه ای مشابه خواهد گرفت؟
تا برگزاری پیچیده ترین انتخابات تاریخ 30. ساله انقلاب ، کمتر از 4 ماه زمان باقی است... .